بازی درمانی چیست و چه فوایدی دارد؟
بازی درمانی یک نوع آموزش، مشاوره یا روان درمانی است که برای ارزیابی، پیشگیری یا درمان مشکلات روانی و اجتماعی کودکان استفاده میشود. گرچه بازی درمانی بیشتر برای کودکان سنین ۳ الی۱۰ سالگی مورد استفاده قرار می گیرد و اثربخشی آن برای سنین بعدی کمتر است. در ظاهر و با یک نگاه سطحی به نظر می رسد که این درمان، فقط سرگرم شدن با اسباب بازی ها است. با این حال، تحقیقات نشان می دهد که بازی تراپی در درمان بسیاری از مشکلات سلامت روان و اختلالات رفتاری موثر است.
امروزه از بازی یا بازی درمانی به عنوان روشی برای درمان مشکلات کودکان استفاده می شود. بازی درمانی به کودکان کمک می کند تا بتوانند مسائل و مشکلاتشان را حل کنند و هیجانات سرشار کودکی را که به اشتباه و با خطاهای تربیتی سرکوب شده برون ریزی کنند و از این طریق آموزش ببیند که چگونه در قبال مشکلات خود رفتار کنند. در این نوع درمان، به کودک فرصت داده می شود تا احساسات آزاردهنده و مشکلات درون خود را از طریق بازی بروز داده و آنها را به نمایش بگذارد.
در کودکان بی قرار حواس پرت که کنترل کمی روی حرکات بدنی خود دارند و براحتی هم متوقف نمی شوند، بازی کمک می کند تا تنش آنها آرام شود یا کودکانی که مورد ضرب و شتم و آزار جنسی قرار گرفته اند، می توانند از طریق بازی درمانی تا حد زیادی به آرامش و بهبود برسند. درمانگر از طریق بازی درمانی یک موقعیت بازی را به صورت کلی ایجاد می کند که کودک بتواند ترس و تنش خود را بیرون بریزد، در حقیقت در بازی درمانی کودک «خود درونی اش» را نشان می دهد.
شدت احساساتی که برخی کودکان در طول بازی درمانی از خود نشان می دهند گاهی بسیار تعجب آور است، احساساتی چون تنفر، ترس، تنهایی، ناامنی، احساس شکست، بی کفایتی و احساس ناخواسته بودن از این گونه احساسات است و غالبا شروع این احساسات باعث محرومیت و انحراف شخصیت کودک می شود.
در بازی درمانی از طریق ارتباط صمیمانه و مثبت بازی درمانگر با کودک و نزدیک شدن به دنیای درونی او، پس از آن که کودک بازی با وسایل را شروع کرد، درمانگر با دقت اعمال و گفتار او را تحت نظر می گیرد و با مشاهده رفتارش در ضمن بازی به نگرانی های او پی می برد و پس از تفسیر و نتیجه گیری از عملکردهای کودک، راه حل هایی مناسب برای مشکلات او ارائه می کند.
اگر کودک تمایل به بازی نداشته باشد، مشاور باید او را تشویق کند، اگر کودک ساکت بماند و بازی نکند، مشاور بازی با اسباب بازی ها را شروع می کند و بتدریج از کودک دعوت می کند که در بازی شرکت کند. درمانگر در طول درمان و هنگام کار با کودکان، باید بپذیرد که کودک دلایلی برای هر آنچه که انجام می دهد دارد و مسائل زیادی وجود دارد که ممکن است برای کودک مهم باشد در حالی که قادر نیست آنها را با درمانگر خود در میان بگذارد.
برای این که درمانگر در بازی درمانی موفق باشد، باید دارای ویژگی هایی چون قابل اعتماد بودن، پذیرا بودن و احترام به کودک باشد. در بازی درمانی باید شرایطی فراهم شود که کودک به درمانگر خود اعتماد و احساس کند که افکار و احساساتش مورد توجه درمانگر قرار گرفته است.
نااگاهی والدین از مزایای بازی و بازی درمانی
در حال حاضر ناآگاهی های والدین برخی کودکان سبب شده است که اختلالات عاطفی و رفتاری کودکان مانند ترس، خشم، دروغگویی، حسد، شب ادراری، وسواس، ناخن جویدن و … شیوع بیشتری پیدا کند. در جلسات بازی درمانی، منشأ و عامل اصلی این احساسات شناخته می شود و درمانگر به جای آن که احساسات و عواطف کودک را نادیده بگیرد یا انکار کند، آنها را می پذیرد و به کودک اجازه می دهد با مطرح کردن آنها، آرام و سبک شود. در درمان کودکان، بازی به عنوان یک وسیله ارتباطی نیز به کار می رود.
با مشاهده کودک هنگام بازی می توانیم به میزان توانایی و درک او در زمینه های گوناگون مانند ارتباط برقرار کردن با دیگران، درک او از مردم و همچنین درکی که از خود دارد، پی ببریم رفتارها، نظرات، احساسات و چگونگی ابراز وجود کودک در بازی به ما کمک می کند که به مشکلاتش و این که او دنیای اطراف خود را چگونه می بیند، پی ببریم. به عنوان مثال درمانگر برای کودکی که به علت ناتوانی در بکارگیری وسایل، قوانین بازی را رعایت نمی کند، با ایجاد فرصت هایی مناسب و تشویق به او کمک می کند تا بر اضطراب خود غلبه کند و به این ترتیب کودک از طریق بازی شیوه های گوناگون کنار آمدن را یاد می گیرد.
در بازی درمانی لازم است مواردی از سوی درمانگر رعایت شود، از جمله این که رابطه حسنه ای میان وی و کودک برقرار شود، به کودک آزادی عمل داده شود، کودک به خاطر اشتباهاتش مورد سرزنش قرار نگیرد و به گفتار و احساساتش کاملا توجه شود.همچنین انتخاب صحیح اسباب بازی مناسب، بسیار مهم است، مثلا کودکانی که وسواس دارند، میل به خمیربازی، گل بازی یا بازی های به ظاهر کثیف ندارند، درمان نکردن این کودکان باعث بروز مشکلاتی برای آنها در آینده می شود یا کودکی که بالای سن ۵ سال بوده و مشغول بازی های حسی ـ حرکتی است، ممکن است دچار اختلال «اوتیسم» یا «در خود درماندگی» باشد.
بازی درمانی در موارد ذیل می تواند به کودکان کمک کند:
- خودآموزی را توسعه دهد تا کودک بتواند در مورد توانایی های خود اطمینان بیشتری داشته باشد
- مهارت های اجتماعی جدید را یاد بگیرد
- ایجاد مهارت های بین فردی را بهبود بخشد
- حس همدلی و احترام در کودک تقویت شود
- شناسایی و بیان احساسات به شیوه ای سالم را یاد بگیرد
- مهارت های حل مسئله را بهتر یاد بگیرد و تمرین کند
مسائلی که با بازی درمانی حل می شود:
بازی درمانی اغلب برای کمک به کودکان به منظور یک روش آموزشی و یاددهی قوانین، ارزش ها و مهارت های ارتباطی و… به عنوان یک رویکرد پیشگیرانه مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین بازی درمانی برای درمان بیماری های روانی یا مشکلات رفتاری کودکان اثرات بسزایی دارد و بعنوان یک روش درمانی معرفی شده است.
در اینجا برخی از مسائل و مشکلات رایج در بازی تراپی ذکر شده است:
* تروما و بحران
* اختلالات اضطرابی
* افسردگی
* بیش فعالی/ نقص توجه
* اختلال طیف اوتیسم
* غم و اندوه
* مدیریت خشم
* تجاوز
* طلاق والدین
* مشکلات مرتبط با مدرسه و سازگاری
* معضلات اجتماعی معلولیت های فیزیکی و یادگیری
* آموزش مهارت های اجتماعی و ارتباطی
بازی درمانی در دو شکل پایه ای قرار می گیرد:
۱–غیر مستقیم (یا فرزند محور)
۲–مستقیم
رویکرد غیرمستقیم: در بازی درمانی کودک محور یا غیر مستقیم، به کودکان اسباب بازی ها و ابزارهای خلاقانه داده می شوند و آنها مجاز به انجام بازی ها به انتخاب خود می باشند. هیچ راهنمایی در مورد آنچه که باید انجام دهند یا چگونه باید مشکلات خود را حل کنند نمی گیرند. رویکرد غیر مستقیم نوعی درمان روان پزشکی است. فرض اساسی این است که کودکان وقتی که اجازه انجام کار را داشته باشد، راه حلی برای مشکلاتشان پیدا خواهند کرد. کل جلسه معمولا بدون ساختار است. درمانگر ممکن است کودک را بی سر و صدا ببیند و یا ممکن است در مورد آنچه که کودک انجام می دهد نظر دهد. اگر درمانگر دعوت به بازی شود ممکن است در این بازی شرکت کند. اما، در نهایت، انتخاب به کودک داده می شود.
رویکرد مستقیم : در برخی موارد، درمانگران بازی، ممکن است از استراتژی های مستقیم استفاده کنند. هر جلسه ممکن است یک موضوع خاص یا هدف خاصی داشته باشد که باید مورد توجه قرار گیرد. به کودک ممکن است گفته شود: «امروز ما با عروسک بازی خواهیم کرد. این عروسک تو خواهد بود “، یا ممکن است درمانگر یک بازی خاص را برای آنها انتخاب کند. درمانگر ممکن است در این بازی دخیل باشد تا داستان را هدایت کند. به عنوان مثال، اگر یک کودک از عروسک ها برای نشان دادن یک کودک مورد آزار و اذیت قرار گرفته استفاده کند، ممکن است درمانگر برای کمک به عروسک در پیدا کردن راه هایی برای مقاومت یا پیدا کردن راه فرار، کمک کند
انواع بازیهای بازی درمانی:
روانشناسان و درمانگران بازی های زیادی را برای بازی درمانی در نظر گرفته اند. با توجه به آنکه کودکان روحیات متفاوتی دارند مناسب با ویژگی های خود، بازی های مختلفی را انتخاب می کنند. عواملی که در انتخاب نوع بازی کودکان دخالت دارد عبارتند از : تفاوت های فردی؛ شدت مشکل؛ سطح رشد جسمی و حرکتی؛ بهره ی هوشی؛ جنسیت؛ خلاقیت؛ فرهنگ خانواده و موقعیت جغرافیایی و …برهمین اساس بازی به انواع گوناگون تقسیم می شود.
۱- بازی های با قاعده : این بازی ها که تنوع زیادی نیز دارند یکی از بهترین بازی های درمانی محسوب می شود. بازی های با قاعده معمولا گروهی و حتی ۲ نفره انجام می شود و کودک از این طریق ، رعایت نوبت ، همکاری و تعاون و درک دیگران را می آموزد.
۲ – بازی های جسمی: بچه ها هنوز هم به بازی های جسمی علاقه نشان می دهند در واقع این بازی ها که از قدیمی ترین نوع بازیهاست هنوز هم به عنوان بهترین بازی معرفی می شود؛ این بازی به ابزار مخصوص نیازمند است ؛ هم به صورت انفرادی و هم به صورت گروهی انجام می شود ؛ برای مصرف انرژی اضافی بدن و نجات یافتن از خستگی و کسالت بسیار مفید است و رفتارهای نا آرام و پرخاشگری توأم با عصبانیت کودک را کاهش می دهد.
۲ – بازی های تقلیدی: در این بازی ها کودک نقش بزرگترها و دوستانش و آنچه را که از دیگران یاد گرفته را اجرا می کند. معمولاً بهترین شخصیت ها برای شروع ایفای نقش ؛ والدین ؛ برادران ؛ خواهران و دوستان هستند. کودک از ایفای نقش لذت برده و تجربه کسب می کند . در دوره دبستان بیشترنقش معلمان را تقلید می کند ؛ در حالی که در دوره ی نوجوانی از تقلید رفتار بزرگسالان دوری می کند و به تقلید رفتار همسالان می پردازد که این خود آغازی است برای هماهنگی و همسو شدن با گروه های اجتماعی و ایفای نقش های واقعی زندگی.
۳ – بازی های نمایشی: این بازیها شباهت زیادی به بازیهای تقلیدی دارد. با این تفاوت که کودک در تقلید از بزرگترها از لباس و وسایل مخصوص آن ها نیز استفاده می کند؛ مانند پسر کوچکی که کت پدر را به تن کرده؛ عینک اورا به چشم می زند و یا دختربچه ای که کفش پاشنه دار مادر را پوشیده و به زحمت راه می رود
۴ – بازیهای خیالی یا نمادی: این نوع بازی ها یکی از بهترین شیوه های بازی درمانی محسوب می شوند. در این بازیها نیازها و آرزوهای خود را با استفاده از وسایل نمادین مانند کشیدن نقاشی و از طریق بازی بیان می کند زمانی که کودک دستیابی به ابزار و وسایل مورد نیازخود را غیر ممکن می بیند. برای مثال اگر به علت بارانی بودن هوا نتوانسته است به باغ وحش برود آنرا نقاشی میکشد یا وقتی که بر تکه ای چوب سوار شده ؛ این طرف و آن طرف می رود ؛ مانند این که سوار بر اسبی شده و آن را هدایت می کند.
۵ – بازی های آموزشی: حتما میدانید که بازی های آموزشی موجب تقویت حواس و رشد قوای ذهنی و اجتماعی کودک می شوند؛ پس بیشتر به انجام این قبیل بازی ها با کودکتان بپردازید. به شرط آن که سعی کنیم کنترل اصلی بازی در اختیار کودک باشد و جهت و مسیر آن را او تعیین کند. درمانگر باید بتواند با استفاده از وسایل بازی بهترین آموزش ها را به کودک یاد دهد. مانند مکعب های چوبی که کودک با جورکردن و دسته بندی کردن آن ها می تواند با مسائل اساسی اما ساده و آسان ریاضی آشنا شود. از خانه ی کوچک اسباب بازی برای آشنا کردن کودک با واقعیت های موجود زندگی می توان استفاده کرد.
۶- بازی های خلاقیتی: کار کردن روی خلاقیت بچه ها خیلی مهم است و باعث تقویت مهارت های آنها می شود. کودک از طریق به وجود آوردن چیزی ؛ عقاید و احساساتش را اظهار می کند ؛ مانند نقاشی ؛ موسیقی ؛ خمیر بازی ؛ شن بازی و یا استفاده از لغات که او را قادر می سازد تا در آینده داستان ؛ شعر و نمایشنامه بنویسد.
طول جلسه بازی درمانی
جلسات بازی تراپی به اهداف درمان و نیازها و توانایی های کودک بستگی دارد. بیشتر جلسات بین ۳۰ تا ۵۰ دقیقه طول می کشد. قرار ملاقات ها ممکن است از یک بار در ماه تا دو بار در هفته برنامه ریزی شود. به طور متوسط ۲۰ جلسه تمرین درمانی برای حل مسائل ضروری است، اما برخی از کودکان بسیار سریعتر بهبود می یابند ولی دیگران ممکن است جلسات بیشتری را نیاز داشته باشند.
بیشتر بدانیم:
کودکان دنیایی دارند که دروازه ورود به این دنیا «بازی کردن» است. در واقع عامل اصلی رشد، پرورش و آموزش فرزندان در کودکی بازی کردن است. والدین باید به این فعالیت طبیعی بچه ها بعنوان یک نیاز اساسی نگاه کرده و سعی کنند در طول روز اوقات مشخصی را برای بازی کردن با فرزندان در منزل در نظر بگیرند. همچنین علاوه بر ایجاد فضای مطلوب در منزال برای بازی و جست و خیز، بهتر است همبازی هایی را در کنار فرزندتان با الگوی سنی مشابه دعوت کنید تا یادگیری مهارتهای ارتباطی نیز صورت گیرد. بازی درمانی نه تنها جنبه درمان دارد بلکه بعنوان یک ابزار و رویکرد آموزشی میتوانید از ان بهره ببرید و با همکاری متخصصان این امر نقش والدینی خود را در قبال فرزنتان به بهترین شکل ایفا نمایید.
مرکز ما با داشتن اتاق بازی درمانی مجهز و با کادری محرب و متخصص در خدمت مراجعین محترم میباشد.
تماس با مرکز مشاوره و رواندرمانی آرامش ماندگار
رزو وقت مشاوره با روانشناس بالینی
