روانشناس خوب کودک و اختلالات یادگیری

اختلالات یادگیری چیست؟

جلال محمودی (کارشناس ارشد روانشناسی بالینی- نوروتراپیست)

شمار دانش آموزانی که دچار اختلال در یادگیری هستند، بین ۴ تا ۱۲ درصد است گزارش شده است. البته این تفاوت آماری بعلت اختلاف نظر در تعاریفی هست که در خصوص این اختلال مطرح شده است. اگر از تعریف ناتوانی های یادگیری در مفهوم خاص آن عدول کنیم و هر نوع مشکلی ادراکی منجر به افت تحصیلی را ناتوانی یادگیری به حساب آوریم، تعداد دانش آموزان درگیر این مشکل، درصد بالاتری را نشان خواهد داد.

مشکلات یادگیری از دانش آموزان و مدرسه به خانه و خانواده راه می گشاید و اضطراب و نارضایتی را در فضای زندگی و خانواده می پراکند که حاصل این همه، آسیب سختی است که به بهداشت روانی فردی و حتی اجتماعی وارد میشود.

تعاریف گوناگون اختلالات یادگیری:

اصطلاح اختلالات یادگیری توسط غالب دست اندرکاران، حتی کتاب مرجع DSM با عبارت «ناتوانی یادگیری» مطرح شده و تعاریف متعدد آن با وجود اختلاف های جزئی دربردارنده مفهوم زیر است:

ناتوانی در یادگیری، نارسایی یادگیری در یک یا چند فرایند ذهنی یا آموزشگاهی است که معلول فقر محیطی، فقر فرهنگی، فقر عاطفی و مشکلات مغز ، سیستم عصبی و مشکلات جسمی مانند چشم، گوش و امثال آن نیست.

برخی متخصصان نه با عنوان این اصطلاح و نه با تعریف آن موافقت ندارند، زیر اصطلاح « ناتوانی» القاء نوعی یاس در درمان است. در واقع در درمان اختلالات یادگیری «توانمندی ها» تقویت میشوند و فرد در زمینه ای که توانایی کمتری دارد پیشرفت میکند و درمانگر توانایی فرد را احیاء میکند تا اختلال از بین برود.

با توجه به آنچه گفته شد تعریف زیر پیشنهاد میشود:

اختلالات یادگیری، نارسایی یادگیری در یک یا چند فرایند ذهنی یا درس آموزشگاهی است و علت آن محرومیت نسبی و یا وجود اشکلاتی در محیط، عواطف، چشم، گوش، سیستم عصبی و مغز است، اما این فقر یا اشکالات به لحاظ کمی در حدی نیستند که در رده ی مشکلات مغزی، جسمی و عاطفی بارز طبقه بندی شوند و با ابزارهای سنجش آن مشکلات مورد ارزیابی قرار بگیرند.

انجمن روانپزشکی آمریکا در آخرین طبقه بندی خود، اختلالات یادگیری را زیر عنوان «اختلالات ویژه» و به شکل زیر طبقه بندی میکند:

۱- اختلال در مهارت های تحصیلی، شامل:

الف- اختلال در مهارت های تحصیلی مربوط به رشد در ریاضیات

ب- اختلال در مهارت های تحصیلی مربوط به رشد در نوشتن

ج- اختلال در مهارت های تحصیلی مربوط به رشد در خواندن

یادگیری چگونه صورت میگیرد؟

به جز رفتارهای بازتابی که تحت کنترل نخاع است، مثل مکیدن، چنگ زدن و امثال آن، سایر رفتارها را یاد میگیریم. ابتدا محرک های مختلف مثل نور، صدا، شکل و… توسط محیطی که ما را احاطه کرده است به گیرنده های حسی ما برخورد میکند. اگر محیطی عاری از این محرک ها باشد، چیزی وجود ندارد که ما آنرا دریافت کنیم.

کودکانی که محیطشان غنی و سرشار از محرک هاست، از امکان بیشتری برای یادگیری برخوردار میشوند. کودکانی که قالی ایرانی را با رنگ های مختلف میبینند، امکان یادگیری رنگ ها را بیش از کودکی که فقط موکت تک رنگ را تجربه کرده، دارا هستند. به همین نحو به هر اندازه شکل ها، زاویه ها، حرکت ها و اشکال فضایی در پیرامون کودک بیشتر باشند، وی امکان یادگیری بیشتری خواهد داشت. بیشتر مشکلات یادگیری بدلیل فقر امکانات محیطی و عدم تحریک حواس پنجگانه کودکان به طور مستمر و هدفمند در سنین حساس ۳ تا ۷ سالگی است.

پس از اینکه محرک های محیطی با گیرنده های حسی ما برخورد کردند، سلول های مغز آنها را دریافت میکنند. سلول های بینایی، رنگ و شکل و اندازه را، سلول های چشایی مزه ها را، سلول های لامسه ای زبری، نرمی، گرمی و سردی را، سلول های شنوایی صداها و جهت و بسامد آنها را دریافت میکنند. هر اندازه سلول ها بیشتر و هدفمندتر تحریک شوند، ما سلول های عصبی توانمندتر و مغز قوی تر داریم.

یکی از دلایل اختلالات یادگیری، عدم توانمندی مغز برای تمرکز انتخابی است. وقتی مغز محرک محیطی را دریافت کرد، برای درک آن نیاز به تطابق آن با ادراک های قبلی دارد. مثلا اگر میخواهد شکل مثلث را ادراک کند، لازمه اش این است که در حافظه مغزش مفاهیم خط، زاویه و بسته بودن را داشته باشد. به عبارتی نیازمند مفاهیم پیش نیاز است. مسلما دانش آموزی که میخواهد ضرب سه رقمی در سه رقمی را بیاموزد، ابتدا باید مفهوم عدد، جدول ضرب، جمع و تفریق اعداد یک رقمی و دو رقمی و… را یاد گرفته باشد تا بتواند ضرب و تقسیم سه رقم در سه رقم را فرا بگیرد.

وقتی فردی پیش نیازها را می آموزد، آنها را به صورت یک آرشیو(حافظه) نگه داری میکند تا هر وقت لازم بود از آن استفاده کند. این آرشیو حافظه بلند مدت نامیده میشود. ما حافظه های مختلفی داریم اعم از حافظه های دیداری، شنیداری، بویایی، لامسه ای و… و هر قدر با انجام تمرین های بیشتر آنها را فعال تر کنیم، امکان یادگیری را افزایش داده ایم. مشکلات یادگیری تعدادی از دانش آموزان به ضعف انواع حافظه ها رابط دارد.

در حقیقت توانمندی های دیداری، حرکتی، شنیداری، زبانی و مهارت های تفکر از تولد تا ۶ سالگی ایجاد میشوند. در صورتی که مغز تجارب کافی در آن دوران نداشته باشد، معنایش این است که سلول های مغزی از انشعابات و تراکم سلولی کمتری برخوردار است و مسیرهای عصبی ضعیف ترند.

یک نکته مهم، توجه به کارکرد سیستمی مغز است. در حالیکه هر بخش از مغز یادگیری موضوعات خاصی را به عهده دارد، تمام بخش های مغز با هم در ارتباط اند. هر اندازه شبکه های ارتباطی بین این بخش ها بیشتر باشد و هر قدر توانایی این بخش ها هم تراز یکدیگر باشد، یادگیری بهتر صورت میگیرد. یکپارچگی این توانایی ها را اصطلاحا « یکپارچگی حسی» مینامند. در بسیاری از موارد مشکلات یادگیری کودکان بخاطر عدم یکپارچگی حسی میباشد. یکپارچگی حسی نیز با درگیری کردن مغز با محرک های گوناگون و تحریک بیشتر آن بویژه در سنین کودکی افزایش می یابد. برای درمان اختلالات یادگیری باید بخش هایی که به زبان ساده و عمومی نام برده شد شناسایی و تقویت گردند. واقعیت این است که موفقیت کامل و حتی نسبی در درمان اختلالات یادگیری، به وقت و زمان نسبتا قابل توجهی نیاز دارد. لذا با انجام تمرین ها و آموزش های تخصصی و مداوم و نیز استفاده از تکنولوژیهای نوینی همچون نوروفیدبک (نوروتراپی)، میتوان این نقیصه ها را جبران کرد.

عوامل یا علت شناسی اختلالات یادگیری:

۱- رویکرد عصبی-روانی

این نظریه از تحقیقات گلدشتاین بر روی سربازانی که در جنگ جهانی اول دچار ضربه های مغزی شده بودند، بوجود آمد. فرض اساسی این نظریه پردازن این بود که چون علایم رفتاری کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری مثل حواس پرتی، کم توجهی و مشکلات ادراکی و حافظه شبیه سربازانی است که دچار آسیب مغزی هستند، بنابراین در واقع نوعی ضایعه ی حفیف مغزی دارند و باید با تدوین برنامه هایی که مبتنی بر محرومیت حسی کودکان از عوامل غیر آموزشی است، به بازپروری آنها پرداخت.

۲- رویکرد ادراکی و ادراکی-حرکتی

طرفداران این نظریه، اختلال یادگیری را نوعی نقص ادراکی تلقی میکنند و برای درمان فرد، حیطه های مربوط به ادراک و حرکت را مورد توجه قرار میدهند. کپارت یکی از نظریه پردازانی است که مفاهیم یادگیری حرکتی، مهارت حرکتی، الگوهای حرکتی و تعمیم حرکتی را مد نظر قرار داده است. گتمن نیز که یک دید سنج است بر ادراک دیداری تاکید می ورزد و در مدل او نظام پاسخ های فطری، نظام حرکتی عام، نظام حرکتی خاص، نظام حرکتی چشمی، نظام گفتاری-حرکتی، نظام تجسمی و سرانجام شناخت(ذهن) مورد بحث قرار میگیرد.

۳- رویکرد زبانی-روانی

این رویکرد اختلال یادگیری را ناشی از تاخیر در رشد فرایندهای روانی-زبانی میداند. کرک و بکارتی از صاحب نظرانی هستند که برنامه های درمانی را بر همین اساس طراحی میکنند.

۴- رویکرد رفتاری

رفتارگرایان اختلال یادگیری را ناشی از یادگیری نوعی از الگوهای ناسازگار میدانند و برای اهمیت دادن به فرایندهای روانی-ذهنی، به خود رفتار اهمیت میدهند و بر همان اساس سعی میکنند تا الگوهای سازگارتر را جایگزین الگوهای قبلی کنند.

۵- رویکرد تشکل نظام عصبی

این دیدگاه بر روی تشکل نظام عصبی و از جمله «برتری جانبی» تاکید دارد و درمان را بر پایه آن پی ریزی میکند.

راهکارهای درمان اختلالات یادگیری:

نوروفیدبک

نوروفیدبک نوعی بازخورد از عملکرد مغز (پسخوراند زیستی) است که در آن از امواج مغزی به عنوان بازخورد استفاده می شود. نوروفیدبک  مانند آینه ای کم وکاستی های مغز را به خودش نشان میدهد. این دستگاه می تواند هریک از امواج را اندازه گیری کرده و کم و زیاد شدنش را در غالب بازی یا فیلم انعکاس دهد. مغز با آگاهی از وضعیت های مختلف امواج مغزی در واقع از وضعیت عملکرد خودش آگاه می شود و وقتی سعی می کند تا هر موج را به اندازه مطلوب برساند در واقع سعی در اصلاح خودش کرده است. کم کم مغز این کار را کاملا فرا گرفته و خود تنظیمی را می آموزد، یعنی می تواند بدون کمک دستگاه خودش را تنظیم کند.  نوروفیدبک روشی ایمن و بدون درد است که در طی آن حس گرهایی که الکترود نامیده می شود به سر بیمار وصل می شوند. در نوروفیدبک بر اساس پروتکل های مشخص بازخوردهای مناسب در جهت رفع نابهنجاری امواج مغزی به بیمار ارائه می شود. اطلاعات دریافتی توسط دو مانیتور جداگانه در اختیار بیمار و درمانگر قرار می گیرد، در این حالت هم بیمار و هم درمانگر قادر خواهند بود امواج مغزی بیمار را مشاهده کنند. در نتیجه فرایندهای ناهشیار و غیر ارادی(فعالیت امواج مغزی) برای بیمار کاملا محسوس می شود( ازطریق مشاهده آنها در کامپیوتر) وبیمار با کمک درمانگر وارائه محرکهای دیداری-شنیداری قادر خواهد بود امواج نابهنجار را دستکاری کرده ودر طی جلسات درمان آنها را به حالت هنجار تبدیل کند. در رایجترین روش مورد استفاده برای نوروفیدبک بیمار در مانیتور خود یک بازی ویدیوئی انجام می دهد که برخلاف بازیهای رایج بیمار نباید از دست خود استفاده کند بلکه این کار از طریق الگوی امواج مغزی خود انجام می دهد. درمانگر در طول درمان، امواج مغزی و تحلیل های صورت گرفته از آن ها را در مانیتور خود مشاهده می کند وجریان بازی را به گونه ای هدایت می کند تا الگوی مناسب وبهنجار امواج مغزی فعال شود. ایده اصلی درمان این است که مغز با مشاهده نابهنجاری امواج خود یاد می گیرد خود را اصلاح کند، این امر در درمان و بر اساس اصول یادگیری صورت می گیرد.

در مورد نوروفیدبک باید به خاطر داشت که این روش درمانی در واقع نوعی یادگیری است و مغز یاد می گیرد که چطور به تنظیم خود پرداخته و نقص های عملکردی خود را برطرف کند. این روش درمانی برای کودکان دارای اختلالات یادگیری با هدف تقویت عملکردهای ذهنی اعم از توجه، تمرکز، حافظه و سرعت یادگیری انجام میشود و امروزه بعنوان خط اول درمان بسیاری از مشکلات بویژه احتلالات یادگیری محسوب میگردد.

تماس با مرکز مشاوره و رواندرمانی آرامش ماندگار

رزو وقت مشاوره با روانشناس بالینی